دولت ایران در سالهای اخیر، عراق را بهعنوان یکی از مهمترین مقاصد صادراتی خود معرفی کرده است. نزدیکی جغرافیایی، پیوندهای فرهنگی و مذهبی و نیاز گسترده عراق به انرژی و کالاهای اساسی، شرایطی ایجاد کرده که این کشور به دومین مقصد صادرات غیرنفتی ایران تبدیل شود. حجم تجارت میان دو کشور طی دو دهه گذشته رشد قابل توجهی داشته و عراق اکنون در زمره اصلیترین شرکای اقتصادی ایران قرار گرفته است. آسان مشاور در این مقاله قصد دارد ابعاد گوناگون این تعامل اقتصادی، از روند مبادلات تجاری و ترکیب سبد صادراتی گرفته تا زیرساختهای مرزی، نقش ژئوپلیتیک، چالشها و آینده پیشرو، را بررسی کند .
روند تجاری ایران و عراق
در این بخش سیر تاریخی و تحولات اخیر روابط تجاری ایران و عراق مرور میشود.
شتاب مبادلات غیرنفتی
روند تجارت غیرنفتی ایران و عراق طی سالهای اخیر شتاب گرفته است. طبق آمارهای رسمی، صادرات ایران به عراق در سهماهه نخست ۱۴۰۳ به حدود سه میلیارد دلار رسید که رشد ۲۷ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشت. این ارقام بیانگر جایگاه راهبردی عراق در سبد صادراتی ایران است و نشان میدهد بازار عراق به مقصدی پایدار برای کالاها و خدمات ایرانی تبدیل شده است.
تاریخچه توسعه تجارت
از سال ۲۰۰۳ که تجارت ایران و عراق در سطح ۶۰۰ میلیون دلار آغاز شد، مسیر رشد تقریباً پیوستهای طی شده است. ایران توانست در کمتر از دو دهه این رقم را به بیش از ۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ برساند. افزایش صادرات نهتنها شامل کالاهای مصرفی بوده بلکه خدمات فنی و مهندسی نیز بخش قابل توجهی از این مبادلات را تشکیل داده است.
مرور روند تجارت نشان میدهد که ایران توانسته عراق را از یک بازار نوظهور به یکی از شرکای اصلی خود تبدیل کند. استمرار این روند وابسته به کیفیت صادرات، توسعه زیرساختها و هماهنگی سیاستهای اقتصادی خواهد بود.
ترکیب سبد صادراتی ایران به عراق
در این بخش تنوع کالاها و خدمات صادراتی ایران به عراق بررسی میشود.
اقلام عمده صادراتی
محصولات متنوعی از ایران به عراق صادر میشود که شامل فولاد، آهنآلات، پلاستیک، مصالح ساختمانی، محصولات کشاورزی و مواد غذایی است. کالاهایی مانند میوه، سبزیجات، خشکبار و سیمان سهم زیادی از صادرات دارند. در سال ۱۴۰۳ اقلامی نظیر میلگرد، کاشی، سیب، گوجهفرنگی و تجهیزات سرمایشی جزو پرتقاضاترین محصولات صادراتی بودند.
صادرات انرژی
ایران بخش مهمی از نیاز انرژی عراق را تأمین میکند. روزانه بین ۲۰ تا ۳۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی به عراق صادر شده و حدود ۴۰ درصد برق مصرفی عراق در زمان اوج تقاضا با اتکا به واردات از ایران فراهم شده است. این وابستگی انرژی برای ایران فرصت بزرگی در تأمین ارزآوری و تثبیت موقعیت اقتصادی ایجاد کرده است.
خدمات فنی، مهندسی و گردشگری
صادرکنندگان ایرانی طی شش سال گذشته حدود چهار میلیارد دلار خدمات مهندسی به عراق ارائه کردهاند. علاوه بر آن، سالانه صدها هزار زائر ایرانی با سفر به شهرهای مذهبی عراق اقتصاد گردشگری این کشور را رونق دادهاند. این رفتوآمدها نهتنها بُعد مذهبی دارند بلکه بر توسعه تجارت و خدمات جانبی نیز اثرگذارند.
ترکیب سبد صادراتی ایران به عراق نشان میدهد که تنوع کالاها و خدمات در حال گسترش است. با این حال، تکیه بیشازحد به انرژی و برخی اقلام سنتی همچنان ریسک وابستگی را افزایش میدهد.
زیرساختهای مرزی و ترانزیتی
در این بخش وضعیت گذرگاههای مرزی و مسیرهای حملونقل میان ایران و عراق بررسی میشود.
پایانههای مرزی فعال
گذرگاههایی مانند پرویزخان، قصرشیرین و خسروی از مهمترین مسیرهای صادراتی ایران به عراق هستند. برای نمونه، در سال ۲۰۲۱ روزانه حدود ۶۰۰ کامیون از مرز پرویزخان به عراق وارد میشدند. کالاهای صادراتی از مصالح ساختمانی گرفته تا محصولات غذایی، از طریق این مرزها منتقل شدهاند و نقش حیاتی در تداوم مبادلات داشتهاند.
توسعه مسیرهای ترانزیتی
همکاریهای مشترک میان ایران و عراق در زمینه حملونقل موجب ارتقای جایگاه عراق در کریدورهای منطقهای شده است. برنامههای تحت پوشش کنوانسیون TIR و پروژههای مشترک جادهسازی با ترکیه، مسیرهای ترانزیتی را گسترش دادهاند. این وضعیت فرصت مناسبی برای ایجاد مراکز لجستیکی و استقرار صنایع صادراتمحور در مناطق مرزی ایران فراهم کرده است.
بررسی زیرساختهای مرزی نشان میدهد که گسترش مسیرهای حملونقل و افزایش ظرفیت پایانهها میتواند شتاب تجارت ایران و عراق را دوچندان کند. اما برای دستیابی به این هدف، نیاز به سرمایهگذاری پایدار و هماهنگی نهادی وجود دارد.
نقش ژئوپلیتیکی و راهبردی ایران در عراق
در این بخش تأثیر عوامل سیاسی و تحریمها بر روابط اقتصادی دو کشور تحلیل میشود.
نفوذ اقتصادی ایران
ایران با استفاده از ابزارهای اقتصادی، بهویژه صادرات انرژی و کالا، جایگاه پررنگی در اقتصاد عراق یافته است. شرکتهای ایرانی با تعریف پروژههای صادراتی متناسب با شرایط تحریم، توانستهاند حضور خود را در عراق تثبیت کنند و بخش قابل توجهی از نیاز این کشور را تأمین نمایند.
اثر تحریمها و معافیتها
نقش ایالات متحده در صدور معافیتهای موقت برای واردات انرژی از ایران یکی از مهمترین متغیرهای روابط اقتصادی دو کشور بوده است. این معافیتها هرچند امکان تداوم صادرات را فراهم کردهاند اما به دلیل ماهیت موقتی، فضای بیثباتی برای تجار عراقی ایجاد کردهاند.
روابط اقتصادی ایران و عراق بهشدت تحت تأثیر سیاستهای منطقهای و تحریمها قرار دارد. ثبات این روابط در گرو تعاملات دیپلماتیک و توافقات بلندمدت خواهد بود.
پیامدهای اقتصادی روابط تجاری
در این بخش آثار تعامل اقتصادی ایران و عراق بر دو کشور بررسی میشود.
دستاوردهای ایران
ایران حدود ۲۰ درصد صادرات غیرنفتی خود را به بازار عراق اختصاص داده است. بسیاری از شرکتهای ایرانی با استفاده از حمایتهای مالی و برنامهریزی در قالب طرح توجیهی صادراتی توانستهاند سهم مهمی از بازار عراق را به دست آورند.
منافع عراق
عراق با واردات انرژی، کالاهای کشاورزی و مصالح ساختمانی از ایران، بخشی از نیازهای اساسی خود را برطرف کرده است. همچنین، واردات گاز و برق به عراق کمک کرده تا در دورههای اوج مصرف، ثبات نسبی در شبکه برق خود ایجاد کند.
مبادلات اقتصادی میان ایران و عراق منافع دوطرفه ایجاد کرده اما تداوم آن نیازمند ارتقای کیفیت و ایجاد سازوکارهای مالی مطمئنتر است.
چالشها و موانع موجود
در این بخش مهمترین موانعی که بر مسیر توسعه تجارت ایران و عراق سایه انداختهاند بررسی میشوند.
-
ناترازی تجاری و کیفیت کالاها
ایران صادرات میلیارد دلاری به عراق دارد اما در مقابل وارداتش بسیار اندک است و همین موضوع باعث ناترازی تراز تجاری میان دو کشور شده است. برخی از مصرفکنندگان عراقی نسبت به کیفیت و بستهبندی کالاهای ایرانی انتقاد داشتهاند که این مسئله در بلندمدت میتواند بر اعتماد بازار اثر منفی بگذارد. صادرکنندگان برای ماندگاری در بازار عراق ناگزیرند کیفیت را به استانداردهای جهانی نزدیک کنند. تقویت سیستم کنترل کیفیت و بهبود طراحی بستهبندی میتواند جایگاه ایران را تثبیت کند.
-
محدودیتهای بانکی و ارزی
تحریمهای بینالمللی سبب شده بسیاری از بانکهای عراقی در دسترسی به منابع دلاری با مشکل مواجه شوند. این محدودیت پرداختها را با تأخیر روبهرو کرده و ریسک مبادلات را افزایش داده است. صادرکنندگان ایرانی ناچار شدهاند به سازوکارهای تسویه جایگزین روی آورند که بعضاً هزینهبر و زمانبر هستند. تا زمانی که راهکارهای بانکی پایدار و توافقات پولی مشترک ایجاد نشود، این مانع همچنان ادامه خواهد داشت.
-
موانع گمرکی و مقرراتی
گمرکات عراق هنوز با رویههای مدرن و الکترونیکی فاصله دارند و این موضوع زمان ترخیص کالا را افزایش میدهد. تعرفههای متغیر و نبود استاندارد واحد برای بستهبندی نیز هزینههای اضافی برای تجار ایرانی ایجاد کرده است. علاوه بر این، اختلاف در مقررات استاندارد کالاها بعضاً باعث برگشت محمولهها شده است. ایجاد هماهنگی میان گمرکات و تدوین مقررات یکپارچه میتواند بخش بزرگی از این مشکلات را برطرف کند.
مجموع چالشهای موجود شامل ضعف کیفیت، محدودیتهای مالی و ناهماهنگیهای گمرکی است که اعتماد و پایداری روابط تجاری را تضعیف کرده است. عبور از این موانع نیازمند اصلاح ساختارها، توافقات پایدار بانکی و توجه ویژه به کیفیت محصولات خواهد بود.
نقش نهادهای بینالمللی در روابط ایران و عراق
این بخش به تأثیر بانک جهانی، صندوق بینالمللی پول و استانداردهای تجارت جهانی بر روابط اقتصادی ایران و عراق میپردازد.
حمایت بانک جهانی و IMF
بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول در سالهای اخیر بارها بر ضرورت توسعه اقتصادی عراق از طریق همکاریهای منطقهای تأکید کردهاند. گزارشهای این نهادها نشان میدهد عراق بدون ارتباط پایدار با همسایگان خود قادر به تأمین نیازهای زیرساختی و انرژی نیست. ایران بهعنوان یکی از بزرگترین شرکای تجاری عراق میتواند در تحقق این اهداف نقش اساسی ایفا کند. پروژههای مشترک در حوزه برق، گاز و کشاورزی میتوانند با حمایت مالی نهادهای بینالمللی سریعتر اجرایی شوند. این همکاریها زمینهساز افزایش شفافیت و جذب سرمایهگذاری خارجی در دو کشور خواهد شد.
استانداردهای بینالمللی
هماهنگی با استانداردهای تجارت جهانی (WTO) یکی از الزامات مهم در تقویت روابط ایران و عراق است. هر دو کشور هنوز بهطور کامل با این چارچوبها منطبق نشدهاند و همین امر گاهی مانع پذیرش کالاهای صادراتی در بازار عراق میشود. اگر ایران بتواند در تولید، بستهبندی و برچسبگذاری محصولات خود استانداردهای جهانی را رعایت کند، اعتماد بازار عراق افزایش خواهد یافت. عراق نیز از این موضوع سود میبرد زیرا کالاهای وارداتی باکیفیتتر دریافت خواهد کرد. رعایت این استانداردها به تقویت جایگاه ایران در بازارهای منطقهای و جهانی کمک میکند.
حمایت بانک جهانی و IMF از پروژههای مشترک ایران و عراق میتواند توسعه زیرساختها و تجارت را سرعت بخشد. رعایت استانداردهای جهانی مانند WTO، اعتماد مصرفکنندگان عراقی به کالاهای ایرانی را افزایش میدهد. هماهنگی با این نهادها به تقویت جایگاه ایران در بازار منطقه و افزایش ثبات روابط اقتصادی دو کشور منجر خواهد شد.
آینده تجارت ایران و عراق
در این بخش مسیرهای توسعه روابط اقتصادی و فرصتهای پیش رو بررسی میشود.
سرمایهگذاری در زیرساختها
ایران میتواند با گسترش پایانههای مرزی و احداث مراکز لجستیکی مدرن، زمان و هزینه صادرات را کاهش دهد. توسعه زیرساختهای حملونقل هوشمند و اجرای کامل کنوانسیون TIR نقش مهمی در تسهیل تجارت ایفا خواهد کرد. سرمایهگذاری هدفمند در این حوزه به افزایش ظرفیت صادراتی و پایداری روابط تجاری منجر میشود.
ارتقای کیفیت صادرات
کیفیت محصولات صادراتی، کلید اصلی حفظ بازار عراق در آینده است. صادرکنندگان باید استانداردهای بینالمللی را رعایت کنند و در بستهبندی و خدمات پس از فروش سرمایهگذاری بیشتری انجام دهند. هرچه کیفیت کالاها بالاتر باشد، اعتماد مصرفکنندگان عراقی نیز بیشتر جلب میشود. بهبود کیفیت صادراتی در نهایت موجب تثبیت جایگاه ایران در این بازار رقابتی خواهد شد.
توسعه صادرات دانشبنیان
محصولات دانشبنیان و خدمات فناورانه میتوانند مسیر جدیدی برای تجارت ایران و عراق باز کنند. عراق در بخشهای انرژی، زیرساخت و خدمات شهری به فناوریهای نوین نیاز دارد و ایران میتواند این خلأ را پر کند. در این زمینه، برخی از شرکتها حتی مشابه یک طرح استارتاپی نوآورانه وارد بازار شدهاند. صادرات دانشبنیان علاوه بر ارزآوری، چهره جدیدی از توانمندیهای صنعتی ایران را در بازار عراق معرفی میکند. این بخش پتانسیل بالایی برای رشد دارد.
آینده روابط تجاری ایران و عراق در گرو توسعه زیرساختها، ارتقای کیفیت و ورود به حوزه دانشبنیان است. اگر این مسیر با برنامهریزی و سرمایهگذاری پایدار دنبال شود، میتوان آیندهای مطمئنتر و سودمندتر برای هر دو کشور ترسیم کرد.
ایران طی دو دهه گذشته توانسته عراق را به یکی از اصلیترین مقاصد صادراتی خود تبدیل کند و جایگاه ویژهای در اقتصاد این کشور به دست آورد. تجارت میان دو کشور منافع مشترک گستردهای ایجاد کرده است و به اشتغالزایی، ارزآوری و تقویت زیرساختهای عراق کمک کرده است. با این حال، چالشهایی همچون کیفیت کالاهای صادراتی، محدودیتهای بانکی و رقابت فزاینده همچنان پابرجاست. عبور از این موانع نیازمند سرمایهگذاری در زیرساختهای حملونقل، ارتقای استانداردها و تنوعبخشی به صادرات است. در صورت تحقق این اقدامات، آینده روابط اقتصادی ایران و عراق پایدارتر و سودآورتر خواهد بود.
