امروزه، با توجه به رقابت روز افزون در بازار و لزوم اتخاذ تصمیمات آگاهانه برای سرمایه گذاری، تهیه مطالعات امکان سنجی (طرح توجیهی) از اهمیت بالایی برخوردار است. این مطالعات به صاحبان ایده ها و سرمایه گذاران کمک میکند تا قبل از سرمایه گذاری در یک پروژه یا کسب و کار جدید، به طور دقیق و جامع جنبه های مختلف آن را بررسی کرده و از میزان امکان پذیری و سود آوری آن اطمینان حاصل کنند.
این نوع مطالعات گامی ضروری در فرآیند تصمیم گیری برای هر پروژه یا سرمایه گذاری جدید است. این مطالعات به منظور بررسی عملی بودن یک طرح انجام میشود و اطلاعات لازم را برای تصمیم گیری آگاهانه در اختیار ذینفعان پروژه قرار میدهد. در این محتوا از سری محتواهای آموزش ابزارهای مطالعات کسب و کار، آسان مشاور به معرفی مطالعات امکان سنجی و فرآیند تهیه ان می پردازد.
معرفی مطالعات امکان سنجی
مطالعات امکان سنجی که با نام FS (Feasibility Study) نیز شناخته میشود، بررسی های جامعی هستند که برای ارزیابی عملی بودن یک پروژه، بررسی فنی و اقتصادی بودن یک پروژه یا سرمایه گذاری جدید انجام میشوند. هدف از این مطالعات، ارائه اطلاعات لازم به ذینفعان پروژه برای تصمیمگیری آگاهانه در مورد اینکه آیا پروژه باید اجرا شود یا خیر، و در صورت مثبت بودن، چه اقداماتی باید انجام شود، است.
مواردی که در یک مطالعه امکان سنجی بررسی و تحلیل میشوند:
ایده ی پروژه: ماهیت ایده، اهداف و انگیزههای اجرای آن، و تناسب آن با نیازها و شرایط بازار
بررسی بازار: شناسایی بازار هدف، تقاضا برای محصول یا خدمات مورد نظر، و رقابت موجود در بازار
تحلیل فنی: بررسی جنبههای فنی پروژه، از جمله فناوری مورد استفاده، فرآیند تولید، نیاز به تجهیزات و نیروی انسانی، و الزامات قانونی و مقرراتی
تحلیل اقتصادی: بررسی هزینه های پروژه، پیشبینی درآمدها و سودآوری، و ارزیابی شاخص های اقتصادی مانند نرخ بازده سرمایه و دوره بازگشت سرمایه
مدیریت ریسک: شناسایی و ارزیابی ریسکهای مرتبط با پروژه، مانند ریسکهای فنی، مالی، بازاری و قانونی، و ارائه راهکارهایی برای کاهش یا مدیریت این ریسکها
نتیجه گیری و پیشنهادات: ارائه جمع بندی از یافته های مطالعات امکان سنجی و ارائه پیشنهاداتی در مورد اینکه آیا پروژه باید اجرا شود یا خیر، و در صورت مثبت بودن، چه اقداماتی باید انجام شود.
موارد استفاده از مطالعات امکان سنجی (طرح توجیهی) :
پروژههای صنعتی:
احداث کارخانه، راهاندازی خط تولید جدید، توسعه محصول جدید
پروژههای عمرانی:
ساخت جاده، پل، سد، تونل
پروژههای خدماتی:
راهاندازی رستوران، هتل، بیمارستان، مدرسه
پروژه های IT :
توسعه نرمافزار، راهاندازی وبسایت، ایجاد زیرساخت شبکه
آیا مطالعات امکان سنجی و طرح توجیهی هم مفهوم هستند؟
مطالعات امکان سنجی و طرح توجیهی هر دو نوع مطالعه هستند که برای بررسی و ارزیابی پروژه ها یا سرمایه گذاری های جدید انجام میشوند. هدف هر دو مطالعه، ارائه اطلاعات لازم به ذینفعان پروژه برای تصمیمگیری آگاهانه است. با این حال، بین این دو نوع مطالعه تفاوتهای ظریفی نیز وجود دارد.
شباهت های مطالعات امکان سنجی و طرح توجیهی:
هدف: هدف هر دو مطالعه، بررسی و ارزیابی عملی بودن، فنی و اقتصادی یک پروژه یا سرمایهگذاری جدید است.
مخاطب: هر دو مطالعه برای ذینفعان پروژه، از جمله مدیران، سرمایهگذاران، مهندسان و کارشناسان تهیه میشوند.
محتوا: هر دو مطالعه شامل بررسی بازار، تحلیل فنی، تحلیل اقتصادی، مدیریت ریسک و ارائه نتیجهگیری و پیشنهادات است.
تفاوتهای مطالعات امکان سنجی و طرح توجیهی:
سطح تفصیل: گزارش این مطالعات معمولاً در سطحی کلی تر از طرح توجیهی انجام میشود. در این مطالعه، تمرکز بر روی بررسی کلی ایده ی پروژه، تقاضای بازار، امکانپذیری فنی و اقتصادی پروژه است. در حالی که طرح توجیهی به طور مفصلتر به جنبههای مختلف پروژه میپردازد و جزئیات بیشتری را در مورد طراحی، فرآیند تولید، هزینهها، درآمدها، سودآوری و ریسکهای پروژه ارائه میدهد.
کاربرد: گزارش مطالعات امکان سنجی معمولاً در مراحل اولیه چرخه عمر پروژه، زمانی که ذینفعان در حال بررسی ایده ی پروژه و تصمیمگیری در مورد ادامه ی مطالعات هستند، انجام میشود. در حالی که طرح توجیهی معمولاً در مراحل بعدی چرخه عمر پروژه، زمانی که ذینفعان در حال نهایی کردن برنامههای خود برای اجرای پروژه هستند، تهیه میشود.
الزامات قانونی: در برخی موارد، ممکن است ارائه طرح توجیهی برای اخذ مجوزهای لازم یا تامین مالی پروژه ضروری باشد. در حالی که ارائه گزارش مطالعات امکان سنجی الزامی نیست.
به طور خلاصه، میتوان گفت که گزارش مطالعات امکان سنجی مطالعه ای کلی تر و مقدماتی برای ارزیابی ایده ی پروژه است، در حالی که طرح توجیهی مطالعهای تفصیلیتر و جامعتر برای بررسی و برنامهریزی برای اجرای پروژه است. انتخاب نوع مطالعه مناسب برای یک پروژه به عوامل مختلفی مانند مرحله ی پروژه، نیازهای ذینفعان و الزامات قانونی بستگی دارد.
در نهایت، لازم به ذکر است که گزارش مطالعات امکان سنجی و طرح توجیهی دو ابزار مهم برای ارزیابی و برنامهریزی پروژهها هستند. انجام این مطالعات به طور دقیق و جامع میتواند به طور قابل توجهی احتمال موفقیت پروژه را افزایش دهد.
اهمیت تهیه امکان سنجی (طرح توجیهی )در پروژه ها
انجام یک مطالعه امکان سنجی دقیق و جامع میتواند به طور قابل توجهی احتمال موفقیت یک پروژه را افزایش دهد. این مطالعات به شناسایی چالشها و فرصتهای بالقوه در پروژه کمک میکند و به ذینفعان پروژه اطلاعات لازم را برای تصمیمگیری آگاهانه و اتخاذ گامهای مناسب برای اجرای پروژه به روشی کارآمد و موثر میدهد.
انجام مطالعات امکان سنجی در مراحل اولیه ی هر پروژه ای ضروری است و فواید متعددی به همراه دارد، از جمله:
۱. کاهش ریسک پروژه:
با شناسایی و ارزیابی ریسک های بالقوه ی پروژه در مراحل اولیه، می توان اقدامات لازم برای کاهش یا مدیریت این ریسک ها را انجام داد. این امر به نوبه ی خود احتمال موفقیت پروژه را به طور قابل توجهی افزایش می دهد.
۲. استفاده بهینه از منابع:
مطالعات امکان سنجی به شما کمک می کند تا بفهمید آیا منابع کافی (مالی، انسانی، فنی و غیره) برای اجرای پروژه در دسترس شما هست یا خیر. این امر به شما کمک می کند تا از هدر رفتن منابع و سرمایه گذاری های غیرضروری جلوگیری کنید.
۳. تصمیم گیری آگاهانه:
با در اختیار داشتن اطلاعات حاصل از مطالعات امکان سنجی، ذینفعان پروژه می توانند در مورد ادامه یا عدم ادامه ی پروژه با آگاهی و بینش بیشتری تصمیم گیری کنند.
۴. افزایش شانس جذب سرمایه گذار:
اگر قصد دارید برای پروژه ی خود از سرمایه گذار خارجی یا وام بانکی استفاده کنید، ارائه ی یک گزارش مطالعات امکان سنجی دقیق و جامع می تواند شانس شما را برای جذب سرمایه گذاری به طور قابل توجهی افزایش دهد.
۵. برنامه ریزی و بودجه بندی دقیق:
مطالعات امکان سنجی اطلاعات لازم برای برنامه ریزی و بودجه بندی دقیق پروژه را به شما ارائه می دهد. این امر به شما کمک می کند تا از انحراف از برنامه و بودجه جلوگیری کنید.
۶. انتخاب بهترین راهکار:
مطالعات امکان سنجی می تواند به شما کمک کند تا بهترین راهکار را برای اجرای پروژه انتخاب کنید. این امر به شما کمک می کند تا از اتلاف وقت و منابع در مسیرهای اشتباه جلوگیری کنید.
۷. افزایش کارایی و اثربخشی پروژه:
با انجام مطالعات امکان سنجی می توانید از همان ابتدا پروژه ای کارآمد و اثربخش را طراحی و اجرا کنید.
۸. جلب رضایت ذینفعان:
ارائه ی گزارش مطالعات امکان سنجی به ذینفعان پروژه نشان می دهد که شما برای اجرای پروژه برنامه ریزی دقیقی انجام داده اید و این امر می تواند به جلب رضایت آنها کمک کند.
در نهایت، این نوع مطالعات به منزله ی نقشه راهی برای پروژه عمل می کند و به شما کمک می کند تا پروژه ی خود را با موفقیت به سرانجام برسانید. علاوه بر موارد فوق، لازم به ذکر است که مطالعات امکان سنجی می تواند برای اهداف دیگری نیز مورد استفاده قرار گیرد، از جمله:
شناسایی فرصت های جدید: این مطالعات می تواند به شما کمک کند تا فرصت های جدیدی را برای کسب و کار خود شناسایی کنید.
بهبود فرآیندهای موجود: می توان همچنین از این مطالعات برای بررسی و بهبود فرآیندهای موجود در یک سازمان استفاده کرد.
انطباق با تغییرات: مطالعات امکان سنجی می تواند به شما کمک کند تا با تغییرات در محیط کسب و کار خود سازگار شوید.
با توجه به فواید متعدد مطالعات امکان سنجی، انجام این مطالعات را قبل از شروع هر پروژه ای به شدت توصیه می شود.
چند نمونه از سوالاتی که یک مطالعه امکان سنجی باید به آنها پاسخ دهد
۱. آیا تقاضای کافی برای محصول یا خدمات مورد نظر در بازار وجود دارد؟
۲. آیا امکان تولید این محصول یا خدمات با کیفیت و قیمت مناسب وجود دارد؟
۳. آیا این پروژه از نظر اقتصادی سودآور خواهد بود؟
۴. چه ریسکهایی با اجرای این پروژه مرتبط است؟
۵.برای اجرای این پروژه چه منابعی (مالی، انسانی، فنی و غیره) مورد نیاز است؟
۶. بهترین راهکار برای اجرای این پروژه چیست؟
انواع مطالعات امکان سنجی
در حالی که هدف کلی همه مطالعات امکان سنجی یکسان است، انواع مختلفی از این مطالعات وجود دارد که هر کدام بر جنبههای خاصی از یک پروژه تمرکز دارند. انتخاب نوع مناسب مطالعه امکان سنجی به نوع پروژه، نیازهای ذینفعان و الزامات قانونی بستگی دارد.
در اینجا به برخی از رایج ترین انواع مطالعات امکان سنجی و کاربرد آنها اشاره میکنیم:
۱) امکان سنجی کلی (Overall Feasibility Study):
این نوع مطالعه یک بررسی کلی از عملی بودن، فنی و اقتصادی یک پروژه ارائه میدهد. این مطالعه معمولاً در مراحل اولیه چرخه عمر پروژه انجام میشود تا به ذینفعان کمک کند تا در مورد ادامه یا عدم ادامه پروژه تصمیمگیری کنند.
کاربرد: پروژههای بزرگ و پیچیده، پروژههایی با ریسک قابل توجه، پروژههایی با نیاز به سرمایهگذاری قابل توجه، پروژههایی با اهمیت زیاد برای ذینفعان کلیدی.
۲) امکان سنجی بازار (Market Feasibility Study):
این نوع مطالعه بر روی تقاضا برای محصول یا خدمات مورد نظر پروژه تمرکز دارد. این مطالعه شامل بررسی بازار هدف، رقابت موجود و پتانسیل فروش پروژه است.
کاربرد: پروژههایی که محصول یا خدمات جدیدی را به بازار عرضه میکنند، پروژههایی که در بازارهای رقابتی فعالیت میکنند، پروژههایی که به درک عمیقی از نیازها و خواستههای مشتریان نیاز دارند.
۳) امکان سنجی فنی (Technical Feasibility Study):
این نوع از مطالعات به بررسی جنبههای فنی پروژه میپردازد. این مطالعه شامل بررسی فناوری مورد استفاده، فرآیند تولید، نیاز به تجهیزات و نیروی انسانی و الزامات قانونی و مقرراتی است.
کاربرد: پروژههایی که از فناوری جدید یا پیچیده استفاده میکنند، پروژههایی که با الزامات قانونی یا مقرراتی خاصی روبرو هستند، پروژههایی که به تخصص فنی بالایی نیاز دارند.
۴) امکان سنجی اقتصادی (Economic Feasibility Study):
این نوع مطالعه به بررسی هزینهها، درآمدها و سودآوری پروژه میپردازد. این مطالعه شامل تهیه صورتهای مالی پیشبینی شده، محاسبه نرخ بازده سرمایه (ROI) و دوره بازگشت سرمایه (Payback Period) است.
کاربرد: پروژههایی که به سرمایهگذاری قابل توجهی نیاز دارند، پروژههایی که باید از نظر اقتصادی توجیهپذیر باشند، پروژههایی که برای تامین مالی به وام یا سرمایهگذاری نیاز دارند.
۵) امکان سنجی زیست محیطی (Environmental Feasibility Study):
این نوع مطالعه به بررسی اثرات زیست محیطی پروژه میپردازد. این مطالعه شامل شناسایی و ارزیابی اثرات بالقوه پروژه بر محیط زیست و ارائه اقداماتی برای کاهش یا مدیریت این اثرات است.
کاربرد: پروژههایی که میتوانند اثرات قابل توجهی بر محیط زیست داشته باشند، پروژههایی که در مناطق حساس زیست محیطی اجرا میشوند، پروژههایی که باید با قوانین و مقررات زیست محیطی مطابقت داشته باشند.
۶) امکان سنجی قانونی (Legal Feasibility Study):
این نوع مطالعه به بررسی الزامات قانونی و مقرراتی مرتبط با پروژه میپردازد. این مطالعه شامل شناسایی مجوزها و مجوزهای لازم و اطمینان از انطباق پروژه با تمام قوانین و مقررات مربوطه است.
کاربرد: پروژههایی که باید با قوانین و مقررات متعددی مطابقت داشته باشند، پروژههایی که در معرض خطرات قانونی قابل توجهی هستند، پروژههایی که در حوزههای حساس مانند مراقبتهای بهداشتی یا خدمات مالی فعالیت میکنند.
انتخاب نوع مناسب مطالعه امکان سنجی برای یک پروژه به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
نوع پروژه
نیازهای ذینفعان
الزامات قانونی
منابع موجود
در نهایت، مهم است که از متخصصان واجد شرایط برای انجام مطالعات امکان سنجی استفاده شود. این متخصصان باید دانش و تجربه لازم را برای ارزیابی دقیق و جامع پروژه داشته باشند.
فرآیند تهیه مطالعات امکان سنجی (طرح توجیهی)
فرایند تهیه امکان سنجی (FS) شامل مراحلی است که به طور سیستماتیک امکان پذیری، شرایط فنی و اقتصادی یک پروژه جدید یا سرمایهگذاری را ارزیابی میکند. این اطلاعات برای ذینفعان پروژه حیاتی است تا در مورد ادامه یا عدم ادامه پروژه تصمیم آگاهانه بگیرند. مراحل کلی فرایند تهیه امکان سنجی عبارتند از:
۱) تعریف پروژه:
اهداف پروژه: اهداف کلی و جزئی پروژه به طور واضح تعریف میشوند.
دامنه پروژه: محدوده و مرزهای پروژه مشخص میشود.
فرضیات پروژه: فرضیات بنیادی که بر تحلیل و ارزیابی پروژه تأثیر میگذارند، شناسایی میشوند.
۲) جمعآوری اطلاعات:
۱) اطلاعات مربوط به بازار: تقاضا برای محصول یا خدمات پروژه، رقابت موجود، روندهای بازار و سایر عوامل مرتبط با بازار بررسی میشود.
۲) اطلاعات فنی: فناوری مورد استفاده، فرآیند تولید، نیاز به تجهیزات و نیروی انسانی و الزامات قانونی و مقرراتی مرتبط با پروژه بررسی میشود.
۳) اطلاعات اقتصادی: هزینههای پروژه، پیشبینی درآمدها، سودآوری و سایر شاخصهای اقتصادی مرتبط با پروژه محاسبه میشود.
۴) ریسک های مربوط به پروژه: ریسکهای مرتبط با پروژه، از جمله ریسکهای فنی، مالی، بازاری و قانونی شناسایی و ارزیابی میشود.
۳) تحلیل و ارزیابی:
بررسی بازار: اطلاعات جمعآوری شده در مورد بازار تحلیل میشود تا پتانسیل موفقیت پروژه در بازار ارزیابی شود.
تحلیل فنی: اطلاعات جمعآوری شده در مورد جنبههای فنی پروژه تحلیل میشود تا امکانپذیری فنی پروژه ارزیابی شود.
تحلیل اقتصادی: اطلاعات جمعآوری شده در مورد هزینهها، درآمدها و سودآوری پروژه تحلیل میشود تا از نظر اقتصادی توجیهپذیر بودن پروژه ارزیابی شود.
تجزیه و تحلیل ریسک: ریسکهای شناسایی شده تحلیل میشود و راهکارهایی برای کاهش یا مدیریت این ریسکها ارائه میشود.
۴) تهیه گزارش:
یافتههای مطالعه: یافتههای تحلیل و ارزیابی در یک گزارش جامع و مستند ارائه میشود.
نتیجهگیری: بر اساس یافتههای مطالعه، نتیجهگیری در مورد عملی بودن، فنی و اقتصادی بودن پروژه ارائه میشود.
پیشنهادات: در صورت توجیهپذیر بودن پروژه، پیشنهاداتی در مورد نحوه اجرای آن ارائه میشود.
۵) ارائه و بحث:
گزارش مطالعه امکان سنجی به ذینفعان پروژه ارائه میشود.
ذینفعان در مورد یافتهها و پیشنهادات مطرح شده در گزارش بحث میکنند.
بر اساس بحث و تبادل نظر، تصمیم نهایی در مورد ادامه یا عدم ادامه پروژه اتخاذ میشود.
چالش های آماده سازی امکان سنجی
با وجود مزایای انجام امکان سنجی، فرآیند آماده سازی FS میتواند چالش برانگیز باشد. در اینجا برخی از رایج ترین چالش ها و راه حل های بالقوه آنها آورده شده است:
۱) جمعآوری اطلاعات:
دشواری در جمعآوری اطلاعات دقیق و بهروز: ممکن است جمعآوری اطلاعات مربوط به بازار، جنبههای فنی و اقتصادی پروژه دشوار باشد، بهویژه اگر پروژه در یک صنعت جدید یا پیچیده باشد.
عدم تمایل ذینفعان به اشتراکگذاری اطلاعات: ذینفعان کلیدی ممکن است تمایلی به اشتراکگذاری اطلاعات محرمانه یا حساس با تیم FSR نداشته باشند.
راه حلها:
استفاده از منابع مختلف داده، از جمله گزارشهای صنعت، مقالات علمی و نظرسنجیها
مصاحبه با ذینفعان کلیدی و استفاده از روشهای مختلف جمعآوری داده مانند پرسشنامهها و گروههای متمرکز
ایجاد اطمینان و حفظ محرمانگی اطلاعات
۲) تحلیل و ارزیابی:
پیچیدگی تحلیل: تجزیه و تحلیل اطلاعات جمعآوری شده در مورد بازار، جنبههای فنی و اقتصادی پروژه میتواند پیچیده باشد، بهویژه برای پروژههای بزرگ یا چندوجهی.
عدم قطعیت: در مراحل اولیه پروژه، ممکن است عدم قطعیت قابل توجهی در مورد عوامل کلیدی مانند تقاضای بازار، هزینهها و مقررات وجود داشته باشد.
راه حلها:
استفاده از مدلهای تحلیلی و ابزارهای مناسب
در نظر گرفتن سناریوهای مختلف و تجزیه و تحلیل حساسیت
ارائه دامنهای از نتایج احتمالی به جای یک نقطه داده واحد
۳) گزارشدهی:
برقراری ارتباط یافتهها به طور واضح و مختصر: یافتههای پیچیده FSR باید به گونهای به ذینفعان با سطوح مختلف دانش فنی ارائه شود که قابل فهم باشد.
ارائه توصیه های عملی: FSR باید نه تنها یافتهها را ارائه دهد، بلکه باید شامل توصیههای عملی در مورد اینکه آیا باید پروژه را ادامه داد یا خیر و نحوه انجام آن باشد.
راه حلها:
استفاده از زبان ساده و گرافیک بصری
تهیه خلاصهای از یافتهها و توصیههای کلیدی
ارائه FSR در قالبهای مختلف، مانند گزارشهای کتبی، ارائهها و مدلهای تعاملی
۴) مدیریت ذینفعان:
جلب مشارکت ذینفعان: ذینفعان مختلفی در پروژه وجود دارند که ممکن است منافع و اولویتهای متفاوتی داشته باشند.
مدیریت انتظارات: ذینفعان ممکن است انتظارات غیرواقعی از FSR داشته باشند، مانند ارائه تضمین قطعی در مورد موفقیت پروژه.
راه حلها:
شناسایی و درگیر کردن ذینفعان کلیدی در فرآیند FSR
برقراری ارتباط منظم با ذینفعان و بهروزرسانی آنها در مورد پیشرفت FSR
مدیریت انتظارات با تأکید بر اینکه FSR ابزاری برای تصمیمگیری آگاهانه است و نه یک پیشبینی قطعی
۵) تامین منابع:
آمادهسازی FSR میتواند پرهزینه و زمانبر باشد، بهویژه برای پروژههای بزرگ یا پیچیده.
ممکن است یافتن متخصصان واجد شرایط برای انجام FSR دشوار باشد.
راه حلها:
تأمین بودجه و منابع کافی برای FSR در مراحل اولیه پروژه
جستجوی متخصصان واجد شرایط از طریق شبکههای حرفهای و دانشگاهها
استفاده از روشهای جایگزین مانند FSR های سبکتر یا ابزارهای غربالگری اولیه
در نهایت، با وجود چالشها، انجام FSR یک سرمایه گذاری ارزشمند برای پروژهها یا سرمایه گذاریهای جدید است. FSR میتواند به ذینفعان کمک کند تا ریسکها را شناسایی و کاهش دهند، از منابع به طور کارآمدتر استفاده کنند و احتمال موفقیت پروژه را افزایش دهند.
در نهایت
مطالعات امکان سنجی پایه و اساسی برای تصمیم گیری های آگاهانه در مورد پروژه ها فراهم می کند. انجام این مطالعات به طور دقیق و جامع می تواند به طور قابل توجهی ریسک پروژه را کاهش دهد، احتمال موفقیت آن را افزایش دهد و منجر به استفاده کارآمدتر از منابع و افزایش رضایت ذینفعان شود.