موفقیت یا شکست یک طرح در مرحله امکان سنجی، به عنوان یکی از مهم ترین مراحل در فرآیند اجرای طرح های اقتصادی، صنعتی، خدماتی یا عمرانی و بررسی عوامل موثر بر آنها حائز اهمیت است. در این مرحله، کارایی، سودآوری و قابلیت اجرای یک طرح از ابعاد مختلف فنی، مالی، اقتصادی، زیست محیطی و قانونی مورد بررسی قرار می گیرد. با تصمیم گیری صحیح در این مرحله امکان جلوگیری از اتلاف منابع، زمان و سرمایه و هموارسازی مسیر موفقیت طرح فراهم می شود. آسان مشاور، در این مقاله، به بررسی مهم ترین عوامل موفقیت و شکست طرح ها در این مرحله می پردازد و راهکارهایی برای بهبود این فرآیند ارائه خواهد داد.
بررسی عوامل موثر بر موفقیت یا شکست یک طرح در مرحله امکان سنجی
۱. تعریف دقیق اهداف و محدوده طرح
طرح هایی که دارای اهداف مبهم یا غیرقابل اندازه گیری هستند، در همان مراحل اولیه دچار چالش می شوند. اگر تیم مطالعه کننده شناخت درستی از عواملی که مشکل ایجاد می‌کنند نداشته باشد و نداند چه ارزشی را باید ایجاد کند، بررسی های امکان سنجی به درستی جهت گیری نخواهند شد. برای جلوگیری از عدم تعریف دقیق اهداف می توان از روش هایی مانند SMART استفاده کرد که می تواند به تمرکز بهتر بر نیازهای پروژه کمک کند.
۲. تحلیل جامع بازار
مطالعه بازار که شامل بررسی تقاضا، عرضه، رقبا، قیمت‌ها و روندهای آینده می شود، نقش اساسی در موفقیت یک طرح ایفا می‌کند. یکی از دلایل شکست بسیاری از پروژه ها برآورد نادرست از نیاز بازار است. در صورت نبود بازار مصرفی و یا اشباع شدن ظرفیت، حتی یک طرح با تکنولوژی بالا نیز با شکست روبرو می‌شود. به طور کلی با نادیده گرفتن رقبا و تحولات آینده و نبود اطلاعات واقعی نمی توان تحلیل جامعی از بازار ارائه داد ولی با انجام تحقیقات میدانی، تحلیل داده های آماری، مشاوره با خبرگان صنعت و به کارگیری مدل های پیش بینی تقاضا می توان بر این مشکلات غلبه کرد.
۳. بررسی فنی و تکنولوژیک دقیق
امکان سنجی فنی ابعاد مختلفی از بررسی تجهیزات، تکنولوژی‌های مورد استفاده، ظرفیت تولید، نیروی انسانی، تأمین مواد اولیه و زیرساخت‌های لازم (آب، برق، حمل‌ونقل و…) را در بر می گیرد. عدم انتخاب درست تکنولوژی (به دلیل پیچیده یا گران قیمت بودن)، یا عدم تطابق بین فناوری مورد نظر و توان عملیاتی پروژه، می‌تواند منجر به شکست شود. با انتخاب تکنولوژی که کارایی آن اثبات شده و آموزش نیروی انسانی متناسب با آن تکنولوژی مورد نظر می توان از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کرد.
۴. تحلیل مالی و اقتصادی دقیق
کارشناسان در بخش مالی امکان‌سنجی، هزینه‌ها، درآمدها و شاخص‌هایی مانند IRR و NPV را بررسی می‌کنند. برآوردهای غیرواقعی و بی‌توجهی به ریسک‌ها و سناریوهای مختلف، تصمیم‌گیری را دچار خطا می‌سازد. در مقابل، استفاده از تحلیل حساسیت، مشاوران مجرب و ارزیابی سناریوهای خوش‌بینانه، معمول و بدبینانه، تحلیل دقیق‌تری ارائه می‌دهد.
۵. ارزیابی زیست محیطی و اجتماعی
برخی طرح ها به دلیل عدم توجه به پیامدهای زیست محیطی، عدم جلب رضایت ذی نفعان محلی، عدم درک فرهنگ و نیازهای اجتماعی منطقه یا مخالفت های اجتماعی با شکست مواجه شده اند. این عوامل می توانند مجوزهای قانونی را به چالش بکشند. با انجام ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA)، مشاوره با سازمان های ذی ربط، برگزاری جلسات اطلاع رسانی و مشارکت با جامعه محلی می توان بررسی دقیقی از شرایط زیست محیطی و اجتماعی ارائه داد.
۶. مطالعه ریسک ها و عدم قطعیت ها
پروژه هایی که ریسک های اصلی شان در مرحله امکان سنجی شناسایی نشده، در مراحل اجرا با بحران مواجه خواهند شد. عواملی همچون نبود برنامه مدیریت ریسک، خوش‌بینی افراطی نسبت به آینده، یا ناتوانی در پیش‌بینی بحران‌ها در عدم شناسایی صحیح ریسک‌ها تاثیرگذار هستند. این ریسک‌ها ممکن است شامل ریسک‌های سیاسی، حقوقی، فنی، مالی یا مدیریتی باشند.
۷. تیم مطالعاتی متخصص و چند رشته ای
تخصص و تجربه تیم مجری از عوامل تاثیر گذار بر کیفیت مطالعه امکان سنجی است. استفاده از کارشناسان غیر فنی، یا گروه هایی که فقط از یک بعد (به عنوان مثال مالی) به موضوع نگاه می کنند، منجر به کاهش دقت مطالعه می‌شود. با بهره گیری از تیمی متشکل از کارشناسان فنی، مالی، حقوقی، اجتماعی و زیست محیطی، به کارگیری روش های تحلیلی مدرن و نظارت مستمر بر کیفیت کار می توان مطالعات امکان سنجی با کیفیتی ارائه داد.
۸. پشتیبانی قانونی و حقوقی
برخی پروژه ها با وجود قابلیت اجرایی بالا، به دلیل مشکلات حقوقی، نادیده گرفتن مقررات ملی یا محلی، ابهام در تملک زمین، نداشتن مجوزهای زیست محیطی یا ساخت و ساز یا عدم دریافت مجوزهای لازم، هرگز به مرحله اجرا نمی رسند. با انجام مطالعات حقوقی پیش نیاز، مشاوره با نهادهای مربوط، ثبت حقوق مالکیت معنوی و فیزیکی و پیگیری مجوزها در مراحل اولیه می توان بر چنین مشکلاتی فائق آمد.
نقش فناوری های دیجیتال
در میان راهکارهایی که برای غلبه بر عوامل شکست ذکر شد، نمی‌توان نقش فناوری‌های نوین در این مطالعات را نادیده گرفت. با پیشرفت فناوری‌های دیجیتال، این نوع مطالعات دیگر صرفاً مبتنی بر تخمین‌های دستی و تجربه نیستند. استفاده از ابزارهای پیشرفته مانند مدل‌سازی مالی با نرم‌افزارهای اکسل پیشرفته، شبیه‌سازی با نرم‌افزارهای مهندسی و تحلیل‌های داده‌محور مانند تحلیل کلان‌داده و یادگیری ماشین در پیش‌بینی تقاضا و ریسک‌ها، نقش مهمی در افزایش دقت و واقع‌گرایی یافته‌اند.
یک طرح توجیهی مدرن زمانی می‌تواند موفق باشد که از این فناوری‌ها و ابزارهای تحلیلی نوین بهره بگیرد. طرح‌هایی که از فناوری‌های روز غافل بمانند، در مواجهه با پیچیدگی‌های محیط واقعی عقب می‌مانند. بنابراین، به‌روزرسانی روش‌ها و تربیت کارشناسانی با دانش میان‌رشته‌ای (فنی، مالی، داده‌کاوی و اجتماعی) ضرورتی انکارناپذیر است.
کارشناسان این مرحله را سنگ‌بنای موفقیت یا شکست طرح می‌دانند؛ جایی که تصمیم‌گیرندگان درباره اجرا، شیوه و منابع طرح تصمیم می‌گیرند. آنها اهداف، بازار، جنبه‌های فنی، مالی، ریسک‌ها، ابعاد زیست‌محیطی و اجتماعی و ملاحظات قانونی را می‌سنجند. غفلت از هرکدام می‌تواند مسیر به ظاهر سودآور را به زیان تبدیل کند.
ابزارهای تحلیلی پیشرفته، سیستم های شبیه سازی، داده کاوی و هوش مصنوعی، سطح دقت، سرعت و پیش بینی پذیری را به طرز چشمگیری افزایش داده اند. این فناوری‌ها نه تنها کارایی این مطالعات را ارتقاء داده اند، بلکه امکان مدیریت بهتر عدم قطعیت‌ها و تصمیم گیری آگاهانه تر را فراهم کرده اند.
