نکات مهم در حمل‌و‌نقل کالا از چین به ایران

🕓 آخرین بروزرسانی: ۱۴۰۴/۰۷/۲۷

روابط اقتصادی بین ایران و چین به عنوان دو کشور دارای ظرفیت‌های بزرگ اقتصادی، طی دهه‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است. کشور چین علاوه‌بر اینکه بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در واردات محسوب می‌شود، یکی از اصلی‌ترین مبادی تأمین مواد اولیه، کالاهای صنعتی، ماشین‌آلات و کالاهای مصرفی برای بازار ایران به شمار می‌آید. در این میان، مبادله کالا به عنوان یک رکن اساسی در زنجیره تأمین بین‌المللی نقشی تعیین‌کننده در کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری و تسهیل تجارت دارد. با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی، گمرکی و لجستیکی، استفاده از نقشه‌راه دقیق و هم‌راستا با اهداف کسب‌وکار ضروری است. آسان مشاور در این مقاله علاوه‌بر بررسی نکات کلیدی در فرآیند حمل‌‌و‌نقل کالا از چین به ایران، به مطالعه جنبه‌های مختلف لجستیکی، حقوقی، اقتصادی، فنی و راهبردی آن می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه تدوین یک طرح توجیهی واردات و انتخاب اینکوترمز مناسب، ریسک عملیاتی و مالی را کاهش می‌دهد.

مسیرهای اصلی حمل‌ و نقل کالا از چین به ایران

یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر هزینه، زمان تحویل و امنیت حمل‌ونقل کالا، انتخاب مسیر مناسب است. در حال حاضر، چهار مسیر اصلی دریایی، ریلی، جاده‌ای و هوایی برای حمل‌ و نقل کالا از چین به ایران وجود دارد. در ادامه هر یک از این مسیرها معرفی می‌شود. هنگام انتخاب مسیر باید ویژگی‌های محصول، محدودیت‌های گمرکی، سیاست‌های بیمه و شرایط پرداخت نیز مدنظر قرار گیرد تا هم‌راستایی کامل با اهداف پروژه و الزامات مالیاتی داخلی ایجاد شود.

الف) مسیر دریایی

رایج‌ترین مسیر، روش حمل کالا از چین به ایران است. بنادر مهم چین مانند گوانگجو، شانگهای، شنژن و نینگبو با بنادر جنوبی ایران مانند بندرعباس و چابهار در ارتباط هستند. اگرچه حمل‌ و نقل دریایی نسبت به سایر روش‌ها کندتر است، اما از نظر هزینه برای بارهای عمده و حجیم مقرون‌به‌صرفه‌تر به شمار می‌آید و امکان استفاده از کانتینرهای استاندارد ۲۰ و ۴۰ فوت، فلت‌رک یا اوپن‌تاپ برای بارهای پروژه‌ای را فراهم می‌کند. انعقاد قراردادهای حمل بر اساس شرایط FOB یا CIF و انتخاب بیمه مناسب (Institute Cargo Clauses) برای مدیریت ریسک در این مسیر حیاتی است.

ب) مسیر ریلی

چین با توسعه طرح «یک کمربند، یک جاده»، سرمایه‌گذاری وسیعی در خطوط ریلی بین‌المللی انجام داده است. خط ریلی چین-قزاقستان-ترکمنستان-ایران یکی از مهم‌ترین مسیرهای زمینی برای انتقال سریع کالا به ایران است که برای کالاهای نیمه‌سنگین و صنعتی مناسب می‌باشد. مزیت اصلی حمل ریلی، ثبات زمان تحویل و امنیت بالاتر نسبت به برخی مسیرهای جاده‌ای است. برای محموله‌های دارای زمان تحویل حساس اما غیرلوکس، حمل ریلی میانگینی بهینه بین هزینه و زمان فراهم می‌آورد و با اتصال به شبکه ریلی داخلی، تحویل تا مقصد نهایی تسهیل می‌شود.

ج) مسیر جاده‌ای

حمل جاده‌ای عمدتاً از طریق مرزهای زمینی چین با کشورهای آسیای مرکزی انجام شده و از طریق ترکمنستان یا افغانستان به ایران می‌رسد. این روش برای محموله‌های خاص یا شرایط فوریتی قابل استفاده است، اما به دلیل هزینه، محدودیت‌های عبوری و مسائل امنیتی، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در پروژه‌های حساس، ترکیب حمل ریلی-جاده‌ای (Multimodal) می‌تواند زمان تحویل را کاهش داده و ردیابی محموله را ساده‌تر کند.

د) مسیر هوایی

این روش در عین حال که سریع‌ترین شیوه حمل کالا است، پرهزینه‌ترین روش نیز محسوب می‌شود. شرکت‌های هواپیمایی باربری نظیر China Southern، China Cargo، Qatar Airways و Mahan Air در این حوزه فعال هستند. مسیر هوایی معمولاً برای کالاهای سبک، فاسدشدنی یا با ارزش بالا (مانند قطعات الکترونیک، ابزار دقیق و دارو) توصیه می‌شود. برای کاهش هزینه می‌توان از مدل «هوایی تا هاب منطقه‌ای و سپس زمینی تا مقصد» استفاده کرد، اما این مدل نیازمند هماهنگی دقیق گمرکی و بیمه‌ای است.

انتخاب روش حمل مناسب

عوامل مختلفی نظیر نوع کالا، بودجه، زمان‌بندی و شرایط گمرگی بر انتخاب بین مسیرهای حمل دریایی، زمینی، ریلی یا هوایی تاثیر می‌گذارد. هم‌راستاسازی این انتخاب با برنامه مالی و عملیاتی پروژه، بخشی از الزامات یک طرح صنعتی صادرات‌محور یا واردات مواد اولیه است.

نوع کالا: برای کالاهای سنگین و حجیم استفاده از مسیر حمل دریایی مناسب‌تر است و امکان بهینه‌سازی با LCL/FCL و برنامه‌ریزی تخلیه در بندر مقصد را فراهم می‌کند.

ارزش کالا: کالاهای گران‌قیمت به‌خصوص در صنعت الکترونیک یا پزشکی معمولاً با هواپیما حمل می‌شوند؛ استفاده از بسته‌بندی ضدضربه و بیمه تمام‌خطر توصیه می‌شود.

زمان تحویل: مسیر هوایی یا ریلی برای محموله‌های فوری توصیه می‌شود؛ زمان‌بندی تحویل باید در قرارداد خرید و شرط پرداخت لحاظ گردد تا جریمه تأخیر مدیریت شود.

هزینه حمل: با وجود مقرون‌به‌صرفه‌تر بودن مسیر دریایی، زمان‌بر است؛ محاسبه «هزینه کل مالکیت» (TCO) شامل کرایه، انبارداری، خواب سرمایه و ریسک تأخیر برای تصمیم‌گیری دقیق ضروری است.

هزینه‌های حمل‌و‌نقل بین‌المللی

هزینه حمل کالا از چین به ایران اجزای مختلفی را در بر می‌گیرد که عبارتند از:

• هزینه حمل اصلی: (Freight Charges)

این هزینه بسته به وزن/حجم قابل‌محاسبه (Chargeable Weight)، فصل، نرخ خطوط و نوع سرویس (Direct/Transit) متغیر است. مذاکره با چند فورواردر و دریافت کوتیشن مقایسه‌ای باعث کاهش هزینه می‌شود.

• هزینه بارگیری و تخلیه: (Loading/Unloading)

این نوع هزینه، هزینه‌های بندری، THC، اسناد، کارگری و جابه‌جایی داخلی را شامل می‌شود. از دیگر اجزا می‌توان به هزینه‌های گمرکی در چین و ایران، هزینه انبارداری، دموراژ/دیتنشن، بیمه بار و هزینه ترخیص کالا اشاره کرد. پیش‌بینی بودجه این اقلام در برنامه مالی پروژه، جلوی شوک نقدینگی را می‌گیرد.

هزینه‌ها معمولاً بر اساس معیاری به اسم اینکوترمز (INCOTERMS) تعیین می‌شود که مشخص‌کننده این است کدام‌یک از طرفین مسئول پرداخت کدام هزینه است. رایج‌ترین شرایط در تجارت ایران و چین عبارتند از: FOB (تحویل در بندر مبدأ)، CIF (هزینه، بیمه و کرایه تا بندر مقصد) و DDP (تحویل درب محل با پرداخت کلیه عوارض). انتخاب اینکوترمز باید با دسترسی شما به بیمه، حمل داخلی و توان ترخیص هم‌راستا باشد.

مقررات گمرکی و اسناد مورد نیاز

رعایت مقررات گمرکی دو کشور برای حمل کالا از چین به ایران الزامی است. اسناد کلیدی در فرآیند واردات عبارتند از: پروفرما اینویس (Proforma Invoice)، فاکتور تجاری (Commercial Invoice)، فهرست بسته‌بندی (Packing List)، بارنامه دریایی/هوایی (B/L یا AWB)، گواهی مبدأ (Certificate of Origin)، گواهی بازرسی کالا (Inspection Certificate) و ثبت سفارش در سامانه جامع تجارت ایران. بررسی پیش‌اپیش طبقه‌بندی تعرفه‌ای (HS Code) و اخذ مجوزهای لازم، از توقف‌های گمرکی و هزینه‌های انبارداری جلوگیری می‌کند.

همچنین لازم است کلیه کالاهای وارداتی با قوانین سازمان ملی استاندارد، وزارت بهداشت، سازمان دامپزشکی یا سازمان انرژی اتمی (بسته به ماهیت کالا) مطابقت داشته باشند. برای پروژه‌های تولیدی، الصاق این الزامات در طرح تولید و برنامه زمان‌بندی تأمین، ریسک توقف خط را کاهش می‌دهد.

نقش شرکت‌های لجستیکی و حمل‌ونقل بین‌المللی

استفاده از خدمات شرکت‌های لجستیک بین‌المللی برای بازرگانان ایرانی بسیار حیاتی است. این شرکت‌ها خدماتی شامل رزرو کانتینر یا ظرفیت پرواز، انجام تشریفات گمرکی، تهیه مدارک حمل، هماهنگی با شرکت‌های حمل‌ و نقل داخلی، مدیریت بیمه و پیگیری خسارت‌ها را ارائه می‌دهند. انتخاب فورواردر با شبکه قوی در بنادر چین و تجربه ترخیص در ایران، باعث تسریع فرآیند و کاهش خطاهای اسنادی می‌شود. برای پروژه‌های بزرگ، عقد قرارداد SLA با شاخص‌های عملکردی (زمان ترخیص، درصد خسارت، درصد تأخیر) توصیه می‌شود.

مدیریت ریسک در حمل‌و‌نقل بین‌المللی

ریسک‌هایی که در حمل کالا از چین به ایران وجود دارند عبارتند از: تاخیر در حمل و ترخیص، خسارت یا سرقت کالا، تحریم‌ها و محدودیت‌های سیاسی، نوسانات نرخ ارز و تغییر در مقررات تجاری. تحلیل ریسک باید در کنار برنامه تأمین ارز، بیمه و انتخاب اینکوترمز انجام شود تا زنجیره تأمین مقاوم‌سازی گردد.

در ادامه راهکارهایی برای مقابله با ریسک‌ها بیان می‌شود.

الف) حتماً بیمه بار (All Risks یا حداقل ICC(A)) تهیه شود و کلوزهای استثنا بررسی گردد.

ب) قراردادهای شفاف با فروشنده و شرکت‌های لجستیک تنظیم شود؛ شامل بندهای Force Majeure، جرائم تأخیر و شرایط تحویل.

ج) در انتخاب روش پرداخت دقت شود (برای نمونه L/C با اسناد کامل یا T/T مرحله‌ای با اطمینان از اعتبار فروشنده).

د) از شرکت‌های معتبر و دارای سابقه برای حمل و ترخیص استفاده شود و رفرنس‌های کاری بررسی گردد.

تأثیر تحریم‌ها و سیاست‌های بین‌المللی

تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران موجب شده بسیاری از شرکت‌های چینی در همکاری تجاری با ایران محتاط شوند. این موضوع می‌تواند به افزایش هزینه‌های پنهان، دشواری در پرداخت‌ها، و استفاده از واسطه‌های غیررسمی بینجامد. علاوه بر این، برخی مسیرهای بانکی، بیمه‌ای و حمل‌‌ونقل تحت تأثیر قرار می‌گیرند. راهکار عملی، استفاده از مسیرهای پرداخت معتبر، انتخاب اینکوترمز متناسب با دسترسی به بیمه و حمل، و تدوین برنامه جایگزین (Plan B) برای مسیرهای حمل است.

مسائل فرهنگی و ارتباطی

یکی از جنبه‌های مهم در تجارت و حمل کالا از چین، درک تفاوت‌های فرهنگی و تجاری میان دو کشور است. با شناخت آداب مذاکره در چین، تسلط به زبان یا استفاده از مترجم‌های حرفه‌ای، رعایت تشریفات بوروکراتیک و توجه به تعطیلات رسمی چین (مانند جشن بهار یا تعطیلات ملی) می‌توان از بروز مشکلات و تاخیرات جلوگیری کرد. تعریف «نقطه تماس واحد» (SPOC) و استفاده از کانال‌های ارتباطی رسمی، سرعت رفع ابهام‌ها را بالا می‌برد و از تغییرات ناگهانی در شرایط معامله جلوگیری می‌کند.

تحولات تکنولوژیک در حمل‌ و نقل

رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات، نقش مهمی در ارتقاء کارایی زنجیره تأمین بین‌المللی ایفا کرده است. برخی از این فناوری‌ها عبارتند از: ردیابی هوشمند بار (GPS و RFID)، پلتفرم‌های لجستیکی دیجیتال (مانند Alibaba Logistics و Cainiao)، استفاده از بلاک‌چین در اسناد حمل، اتوماسیون فرآیند ترخیص گمرکی و تحلیل داده‌های حمل برای پیش‌بینی تأخیرات. شرکت‌هایی که به این فناوری‌ها مجهز باشند، خدمات دقیق‌تر، سریع‌تر و مطمئن‌تری ارائه می‌کنند. یکپارچه‌سازی داده‌های حمل با داشبورد مدیریتی، تصمیم‌گیری درباره انتخاب مسیر جایگزین را تسهیل می‌کند.

توصیه‌های راهبردی برای واردکنندگان ایرانی

بر اساس تجربه و تحلیل‌های کارشناسی، واردکنندگان ایرانی برای موفقیت در حمل کالا از چین باید به نکاتی از جمله مطالعه دقیق بازار و انتخاب تأمین‌کننده معتبر، انعقاد قرارداد حمل با شرایط شفاف، مقایسه نرخ‌های حمل بین چند شرکت، برنامه‌ریزی زمان حمل و ترخیص، پایش تحولات سیاسی و اقتصادی، تأمین ارز و مسائل بانکی قبل از ارسال کالا، و استفاده از مشاوران بازرگانی و لجستیک بین‌المللی توجه داشته باشند. ترکیب این اقدامات در چارچوب طرح‌های معدنی  یا پروژه‌های خدماتی، شفافیت و قابلیت دفاع از پروژه نزد ذی‌نفعان را افزایش می‌دهد.

حمل‌ و نقل کالا از چین به ایران یکی از مهم‌ترین فرآیندهای تجاری بین‌المللی برای اقتصاد ایران به شمار می‌آید. اگرچه موانعی مانند تحریم، محدودیت‌های بانکی و پیچیدگی‌های لجستیکی وجود دارد، اما فرصت‌های گسترده‌ای برای واردات کالا از چین در دسترس است. استفاده هوشمندانه از مسیرهای حمل، روش‌های نوین مدیریت زنجیره تأمین، بهره‌گیری از فناوری‌های روز و مشاوره با متخصصان این حوزه—در قالب یک طرح توجیهی جامع—علاوه‌بر کاهش هزینه‌ها، منجر به افزایش امنیت، سرعت و بهره‌وری فرآیند واردات می‌شود.